Quizvraag Wetenschap Wagens

Welk metaal is als enige bij kamertemperatuur vloeibaar en staat bekend als het chemisch element Hg?

Oude eenheid van massa die vroeger in Nederland ongeveer 480 gram inhield. De Vlaamse variant woog ongeveer 433 gram. Internationaal staat deze eenheid officieel dan weer gelijk aan 453,59 gram. In het huidige alledaags spraakgebruik heeft deze eenheid bij ons de waarde van een halve kilo. Welke eenheid zoeken we?

Appelen zijn gezond, maar de pitjes veel minder. 350 gram appelpitjes pletten en opeten bezorgt u gegarandeerd een reis naar het hiernamaals. Wij willen van u weten welke giftige stof hiervoor verantwoordelijk is. Deze stof vind je trouwens ook in vele andere pitten en noten.

Geitenmelk, rundsgehakt, bindsla, kaas, … ook de voorbije maand zijn er wereldwijd weer genoeg bacteriële voedselproblemen geweest om u voorgoed af te helpen van een tripje richting supermarkt. Heel vaak is het dezelfde bacteriële subgroep die daarbij voor buikkrampen, koorts en diarree zorgt. In slechtere gevallen kan ze zelfs leiden tot niercomplicaties, zoals bij het hemolytisch-uremisch syndroom (HUS). Veel hangt er gewoon van af op welke plaats de anders vrij onschadelijke bacterie in het lichaam terechtkomt. Hoe heet deze naar de Duitse ontdekker Theodor Escherich genoemde bacterie die nodig is voor het verteren van voedsel en de aanmaak van vitamine K, maar die niet altijd het gewenste effect bereikt? U mag antwoorden met de gebruikelijke afkorting.

Eén van de herkenbaarste, maar daarom niet bekendste elementen uit de periodieke tabel, is dit giftige, zilverwitte metalloïde. Het komt minder vaak voor dan het gelijkaardige selenium, maar als het in verbinding komt met iets anders, is de geur onmiskenbaar. Dat merk je bv. bij mensen die vaak met dit product werken. ’t Is te zeggen: hun naaste omgeving merkt dit, want het is goed voor een wekenlange knoflook-adem. Het element, afgeleid van het Latijnse woord voor aarde, maakt ook als enige gemakkelijk verbindingen met goud en wordt gebruikt als legeringselement in staal, koper en lood, bv. in thermo-elektrische apparaten. Welk element met atoomnummer 52? (u mag op twee manieren antwoorden, maar enkel de -ium-naam helpt u verder met de link)

Een simpele vraag, die moeilijker lijkt dan ze is. De halfzus van koning Arthur was een machtige heks in de Arthur-legende. Ze heerste over het eiland Avalon en veroorzaakte geregeld optische effecten in de straat van Messina. Zo’n effecten zijn ook naar haar genoemd, maar meer wetenschappelijk verantwoord komen ze gewoon neer op een groot temperatuurverschil tussen verschillende luchtlagen, die dus ook een verschillende brekingsindex hebben voor licht. Hierdoor gaat het horizontale scheidingsvlak tussen deze luchtlagen zich soms als een spiegel gaan gedragen. Oei, dit is niet echt een voorbeeld van zo’n effect, maar bon: welk optisch effect krijg je dan, genoemd naar een tovenares?

Het had hier over Adolf Eichmann en Hannah Arendt kunnen gaan. “Befehl ist Befehl”, de banaliteit van het kwaad, dat soort dingen. Maar we zoeken de man achter de uitspraak “Wanneer men in het Amerika van vandaag een naziconcentratiekamp zou zetten, dan zou men geen enkele moeite hebben om het te bemannen.” We hebben het, voor alle duidelijkheid, over begin de jaren ’60. Toen leidde deze man immers een beroemd geworden, maar zeer controversieel experiment. Hierbij moesten proefpersonen als ‘leraar’ steeds sterkere elektroschokken toedienen aan een ‘leerling’ in een andere kamer, bij een fout antwoord op een geheugentest. De conclusie was dat de gehoorzaamheid van de proefpersonen aan de onderzoeksleider ertoe leidde dat tot 65 % bereid was door te gaan tot de dood van de ‘leerling’ er kennelijk op volgde (niet echt natuurlijk, want daar zat een acteur). Welke Amerikaanse sociaal psycholoog was verantwoordelijk voor dit vaak bekritiseerde experiment?

In 2018 verloren we ook het mogelijk grootste tot dan toe nog levende genie, als we even Etienne Vermeersch en Maarten Boudry buiten beschouwing laten. De halve computer Stephen Hawking dus. Die had zeker wél kunnen helpen met die kast. Maar of er op zijn sterfdag veel taart zal zijn gegeten, weten we dan weer niet. Maar dat is wel wat wiskundigen dan doorgaans doen. Op welke bijzondere dag overleed Hawking dus? Wellicht niet geheel toevallig, want aangezien het universum in balans moet zijn, was het ook de geboortedag van Albert Einstein. U mag antwoorden met de datum (dus eerst een cijfer en dan de maand). (ook pornoster Sasha Grey werd op die datum geboren, maar dat is wellicht iets minder relevant)

We blijven nog een tijdje in het water met twee nazi-gerelateerde vragen, niet de laatste van deze avond trouwens. Jammer dat we er niet tijdig aan gedacht hebben ons te laten sponsoren door Canvas. Kampen om tungtvannet is anders wel een serie die perfect op Canvas past. Ze handelt over de pogingen van Noorse en Britse teams om te verhinderen dat de Duitsers een atoombom zouden ontwikkelen tijdens WO II. Hiervoor hadden ze nood aan een betere neutronenmoderator dan water, dat te veel verrijkt uranium nodig had. De operatie die er uiteindelijk zou voor zorgen dat de Duitsers hun plannen een tijdje moesten uitstellen, was er één van 9 Noorse verzetsstrijders, waaronder de zo’n twee maanden geleden gestorven Joachim Ronneberg. Hun aanslag op de Vemorkfabriek in het Noorse Rjukan bleek uiteindelijk doorslaggevend na eerdere mislukte pogingen. De Duitsers verplaatsten hun productie naar hun thuisland, waarna hun veerboot tot zinken werd gebracht en ze hun atoomplannen wat mochten opbergen. Maar hoe kennen we de geviseerde stof die als formule D?O heeft beter? De algemeen gekende naam dus, niet gewoon wat u leest in de formule.

We blijven nog wat hangen in de wetenschappelijke sfeer. In 1745 vulde een Nederlandse natuurkundige een glazen fles deels met water, deed er een kurk op en stak daar een geleidende draad doorheen. Die verbond hij dan met een machine die statische elektriciteit opwekte. De fles toonde aan dat elektriciteit kon worden opgeslagen en vervolgens afgegeven aan elk geaard voorwerp. De fysicus, Pieter van Musschenbroeck, testte dit zelf en kreeg daar zo’n schok van dat hij zwoer het nooit nog te zullen proberen. Toch was de fles een sensatie en werd ze de belangrijkste ontwikkeling in het begrip en gebruik van elektriciteit in de 18de eeuw. Hoe kennen we deze voorloper van de moderne condensator, genoemd naar de universiteitsstad waar de uitvinder ervan woonde?

De vroegste methode om afstanden te meten, bestond erin dat men liep en telde hoe vaak de voeten de grond raakten. 1000 stappen van de rechtervoet was bijvoorbeeld een mijl (van het Latijnse woord voor duizend). Maar echt handig was dat allemaal niet. Daarom bedacht een Romeins architect en bouwkundige uit de 1e eeuw voor Christus een soort kruiwagen die een kiezelsteen in een bakje liet vallen zodra één van de wielen een omwenteling had gemaakt. En zo verder… Het was niet de enige verdienste van de man. Zijn verhandeling over architectuur (De Architectura) is de enig volledig bewaard gebleven bron over klassieke architectuur en bevatte ook een deeltje over de verhoudingen in het menselijk lichaam, wat tot tekeningen als deze leidde. Wie was de man naar wie dergelijke tekeningen zijn genoemd?

Voor deze quizvraag zoeken we de naam voor een prijs die sinds 2003 jaarlijks door de koning van Noorwegen wordt toegekend aan een zeer verdienstelijk wiskundige. Hiermee probeerde men het ontbreken van een echte Nobelprijs in de wiskunde op te vullen. In 2019 won er voor het eerst een vrouw, Karen Uhlenbeck. Wat is de naam van deze prijs?

Wat is de verzamelnaam voor het viervlak, de kubus, de octaëder, de dodecaëder en de icosaëder? Tip: Deze naam is afgeleid van een Grieks filosoof uit de 5e - 4e eeuw voor Christus.

Wetenschap: Deze knappe man was een Duitse natuurkundige die vooral bekend werd door zijn ontdekking van radiogolven. Hij moest één of ander geniaal wezen zijn dat naast sanskriet en arabisch een voorliefde had voor de exacte wetenschap. Elektromagnetisme en Foto-elektrisch effect behoorden ook tot zijn domeinen van expertise. Zijn ontdekking van elektromagnetische golven vormde een directe bevestiging van Maxwells theorie. In 1890 werd hij hiervoor onderscheiden met de Rumford Medal van de Royal Society of London. Zoals zoveel wetenschappers uit die tijd zag ook hij geen praktische toepassing voor zijn ontdekking. Zo zei hij eens:

"Het is van geen enkel nut... Het is slechts een experiment dat bewijst dat Maestro Maxwell gelijk had. We hebben slechts deze mysterieuze elektromagnetische golven die we met het blote oog niet kunnen zien, maar ze zijn er wel." Toen een van zijn studenten hem vroeg: "Wat nu?" antwoordde hij: "Niets, denk ik." Dit veranderde in 1894, toen de jonge Italiaanse ingenieur Marconi met deze 'golven' ging experimenteren voor draadloze communicatie.

We zijn op zoek naar een oude maateenheid van massa. In het tegenwoordige spraakgebruik is het gelijk aan 100 gram, 1 hectogram of 0,1 kilogram. Voor de invoering van het metriek stelsel stond deze maateenheid meestal voor ca. 30 gram en was het 1/16 van een pond (ca. 480 gram) of 1/12 van een medicinaal pond (ca. 375 gram). Zelf was deze maateenheid onderverdeeld in acht drachmen. Welke maateenheid?